Мин татар теле укытучысы булып эшләргә хыялланам

Мин татар теле укытучысы булып эшләргә хыялланам

«Трудности перевода»

2 февраля я отправлюсь на бесплатные курсы татарского языка. От курсов много чего жду, но прежде всего, надеюсь на себя. Меня многие спрашивают, почему я пошел на курсы и для чего мне татарский язык? Отвечаю всем и сразу. Причин у меня несколько:
1. Я уважаю язык и культуру (а язык это и есть часть культуры) того народа, с которым я живу бок о бок более 20 лет.
Я родился и вырос в Казани и люблю этот город. Татарский язык начал изучать, как и большинство людей моего поколения, в школе. С татарским языком, как у человека, выросшего в чисто русской среде, особых проблем у меня никогда не было. Заслуженные «4» и «5». Сейчас я вспоминаю, что мы делали на уроке. «Дети, открываем стр. 18 и переводим», «Открываем стр. 21 и читаем». И так было изо дня в день. Никаких коммуникационных навыков не было. Мы не рассматривали типичные жизненные ситуации: «в школе», «в семье», «в магазине».
Недавно спросил у своей племянницы, что и как они изучают, и она слово в слово мне рассказала то, что я написал выше. Они до сих пор читают и переводят. Как ребенок может заговорить, если он даже не знает, как купить хлеб в магазине на татарском языке? За годы ничего не изменилось. Заглянул я в портфель племянницы и увидел, что они занимаются по тем же самым учебникам. Черно-белые, скучные книги. Это, кстати, подметил и сам Президент Татарстана: «Формы и методы обучения родному языку, к сожалению, они не совершенны. Мы массу времени тратим, а результата нет. Нужно менять методику». Действительно, зайдите в книжный магазин, и вы увидите красивый, яркий английский, испанский, итальянский…
2. Я хочу понимать людей!
Достаточно часто сталкивался с такой ситуацией, когда едешь в метро или автобусе, а рядом говорят на татарском языке, периодически посматривают на тебя и улыбаются. Или бабушка подходит на улице и спрашивает тебя, например «где улица Большая Красная?». Хорошо, если ты понял, но ответить по-татарски уже не получится. В Казани, конечно, татарская речь слышна реже, нежели чем в Арске или Агрызе.
По долгу службы я объездил весь Татарстан, общался с главами районов, их заместителями, начальниками отделов и т.д. Они все давали интервью, конечно же, на русском. Это подразумевала и сама программа. Бывало интервью приходилось брать и на татарском. И вот тут внутри просыпается некий комплекс. Киваешь головой, как болванчик. Из 10 слов понимаешь только 3-4. А потом приезжаешь на студию и начинаешь просить коллег, чтобы те отсмотрели кассету и перевели. Мне лично иногда бывает стыдно.
3. Я знаю и понимаю свои конкурентные преимущества, если я буду знать татарский.
Да, в Татарстане ты можешь занять высокий пост или стать успешным и без татарской фамилии и без знания татарского языка. Этот миф конца 90-х пора ломать! Мы видим, что это не так. Многие наверно подумали, что я поведу речь именно об этом и что, зная татарский, я буду каким-нибудь высоким чиновником или еще кем-то. Да, возможно, знание татарского и сыграет какую-то роль в этом, но не столь значительную. Мозги куда важнее. Я бы речь хотел повести о других конкурентных преимуществах.
Я был в Турции, как и многие наши сограждане, ни один раз. Но все это были туристические зоны, где знание турецкого или даже английского и не требуется. Турки там прекрасно понимают и говорят по-русски. В 2010 году на майские праздники я поехал на неделю в Стамбул. Он разительно отличается от той Турции, которую многие привыкли видеть. По-русски со мной там никто не говорил. Вот здесь мне и пригодились школьные знания татарского. Но, к сожалению, кроме «Мин, син, кибернетика» я больше сказать ничего не мог. Утрирую, конечно, но примерно так оно и есть.
На второй день я купил словарь и самоучитель турецкого. И вот тут я был поражен тем, насколько татарский похож на турецкий. Цифры почти одинаковые. Вместо нашего «Мин» у них «Бен». На 5 день я пошел в магазин и покупал элементарные продукты питания: «Сут варма?» (пер. рус.яз – молоко есть?) продавец: «Эвет» (пер. рус.яз – да). Я ей: «бер литр» (пер. рус.яз – один литр). Таким образом, я смог купить: молоко, хлеб и еще несколько продуктов, которые произносятся почти одинаково. Мало того, мне еще продавец сделала скидку 3% по своей собственной карте и только из-за того, что попытался произнести что-то на турецком. Мелочь, а приятно!
Фраза, которую я сказал турчанке, с которой познакомился в первый же день, на прощание - звучала по-турецки так: «Унутма бене», а по-татарски будет: «Онытма мине» (пер. рус.яз – не забывай меня). Мне хватило исключительно школьных знаний и нескольких новых слов из разговорника. По прилету домой я стал интересоваться и выяснил, что татарский похож не только на турецкий, но и казахский, азербайджанский… в общем вся тюркская группа. Плюсы знания татарского тут очевидны.
4. «Сколько языков ты знаешь - столько раз ты человек».
Отклонюсь несколько от татарского языка. На сегодняшний день я преподаю итальянский в Казани, а также знаю английский. Английский я учил в школе с грехом напополам. После школы я мог сказать только: «London is the capital of Great Britain» ну или что-то в этом роде. Т.е. никакими коммуникационными навыками я не обладал хоть и ходил к репетитору. Потому английский, когда понял, что он необходим, пришлось изучать самому.
Итальянский я тоже выучил сам. Причем с нуля. И он совершено, не похож на английский, кроме того, что тоже пишется латиницей. Обложился самоучителями, притом, поверьте, времени у меня было не так много. Помимо изучения языка я работал на ТНВ в качестве репортера программы «7 Дней» и выпускающим редактором в программе «Доброе утро», плюс занимался общественной работой, ходил в фитнес-центр, а еще семья, друзья… Но, когда хочешь, время всегда найти можно. Вопрос в самоорганизации. (Про свою методику рассказывать не буду – это денег стоит! Шучу, конечно! Пишите – поделюсь с удовольствием).
Конечно, для того, чтобы выучить язык необходима мотивация. Когда на первое пробное занятие ко мне приходят люди, то я сначала интересуюсь: «Для чего вам итальянский?». Многие говорят, что нравится язык. Да, итальянский очень красивый и мелодичный, но одной любви тут мало. Наилучший вариант: «Влюбился (влюбилась) в итальянку (итальянца)»!!! Далее: «Для работы», «Хочу переехать туда», «Для учебы». Нужно понять для себя, что будет вами двигать, чтобы вы учили язык. Ходить на курсы без мотивации не имеет смысла. Есть еще одна прекрасная фраза: «Можно слушать, но не слышать!» - запомните ее тоже! И еще… С языком ты изучаешь не новые слова и выражения, а познаешь культуру народа. А это расширяет кругозор и делает тебя культурным и воспитанным человеком во всех смыслах.   
5. «Очень жаль, когда языки умирают» (Нина Аврова-Раабен, переводчик, филолог).
Расскажу о схожести языков. По своей основной работе я был на съемках в Барселоне. Там делал репортаж о каталанском языке. Брал интервью как на английском, так как испанский похож на итальянский, то без труда взял интервью и на испанском. Но репортаж шел все-таки о каталанском языке и одна женщина – хозяйка книжного издательства «Ла Кампана» Изабель Марти предложила записать с ней интервью на каталанском языке. Я боялся, что ничего не пойму. Мы попробовали поговорить перед записью, и я понял все, что она говорила. Каталанский и итальянский из одной группы языков.
Так же я встретился и с другими значимыми персонами в популяризации каталанского языка. Каталонцы ребята серьезные и шутить не любят. Несмотря на то, что Барселона – это часть Испании, там говорят на своем каталанском языке. (О репортаже говорить много не буду. Посмотреть можно здесь:http://vk.com/video405674_161357763). У них там порядка 20 бесплатных центров изучения каталанского языка в разных концах города. И потом, если вы внимательно смотрели репортаж, то там нет никакого намека на то, что говорить в Каталонии надо только на каталанском. Просто два языка существуют параллельно. Хочешь, говори на испанском, а уж если в магазине к тебе обратились на каталанском, то будь добр обслужи на каталанском языке.
Конечно, этот репортаж делался, чтобы отчасти перенять и их опыт, и чтобы каждый зритель выстроил у себя в голове параллель между Каталонией и Татарстаном. Слова русской женщины, для которой каталанский не является родным, меня поразили и заставили задуматься: «Я как филолог считаю, что каждый язык это свое определенное видение мира и ни один другой язык не способен передать в точности… Мне очень жаль, когда языки умирают. Если я со своей стороны могу этому языку чем-то помочь, то я с большим удовольствием это сделаю!» - Нина Аврова-Раабен (филолог, переводчик). Надеюсь для вас эти слова тоже не пустой звук!
P.S. Не думайте, что я татарин, и рьяно защищаю свой родной язык. Мой родной язык русский. Признаюсь, что 25% татарской крови во мне все-таки течет, но отразилось это только на лице. Я про свои скулы. Из-за них мне многие говорят «Син татар малай?» (ты татарский мальчик?). Мне никто не платит за то, что я пишу это, а то я и такое слышал в свой адрес. В этом посте я поделился своим мнением, и оно может не совпадать с вашим. В данном случае прошу четко и ясно объяснить и прокомментировать. Я поделился своим опытом и рассказал о своих собственных причинах, почему я хочу выучить татарский.
И на последок. Я прошу вас не разжигать здесь межнациональных или межконфессиональных войн. Я не для этого писал этот пост. Для подобных споров выберете, пожалуйста, другую площадку. Всем большое спасибо за внимание и понимание! Жду конструктивных комментариев!

(Казань, 16 января, «Татар-информ», Светлана Емельянова). Вопросы развития сотрудничества между Татарстаном и Белоруссией обсуждались сегодня во время встречи Президента Республики Татарстан Рустама Минниханова с Чрезвычайным и Полномочным послом Республики Беларусь в Российской Федерации Андреем Кобяковым.
Сегодня конструктивная работа идет по многим направлениям, отметил Рустам Минниханов.
Сотрудничество между республиками развивается в таких сферах как нефтехимия, машиностроение, сельское хозяйство, легкая промышленность. А востребованный проект по сборке минских тракторов в Татарстане, по словам главы РТ, должен стать примером для многих товаропроизводителей.
«Мы считаем, что такую работу мы должны усилить. И Белоруссия, и Татарстан имеют мощное машиностроение и приборостроение и мы должны воспользоваться всеми теми позитивами, которые есть и у нас, и у вас», - сказал он.
Также Рустам Минниханов отметил, что Татарстан традиционно является одним из ведущих регионов в сфере нефтехимии. Это направление необходимо развивать. Президент РТ обратил внимание и на IT-сферу и необходимость в обмене опытом. Еще одним важным направлением в сотрудничестве он назвал сферу высшего профессионального образования.
«Очень важно, чтобы контактировали наши высшие учебные заведения, происходил обмен студентами и преподавателями. Эту работу нужно ставить в приоритет, потому что эти люди впоследствии будут проводниками наших совместных проектов», - заметил Р.Минниханов.
Позднее Андрей Кобяков сообщил в интервью журналистам, что разговор по поводу всего спектра отношений Республики Беларусь и Республики Татарстан был очень содержательным.
«Конечно, в основе лежат торгово-экономические отношения. Я хочу сказать, что в 2011 году наши республики восстановили уровень торгово-экономических отношений до докризисного уровня 2008 года. По итогам 11 месяцев мы имеем 1 млрд. 100 млн. долларов – это уровень 2008 года. Но качественно этот показатель претерпел очень хорошие изменения. Мы стали реализовывать серьезные инвестиционные проекты. В частности, «Татнефть» у нас в республике строит сеть автозаправочных станций. Планируется, что их будет 37, уже введено 2», - рассказал он.
В свою очередь, Беларусь в Татарстане реализует проект по производству белорусской техники. В 2011 году было произведено почти 8 тыс. тракторов, которые были реализованы, как на территории Татарстана, так и в Российской Федерации.
«Мы сегодня обсудили и вопросы возможности поставок белорусских потребительских товаров на рынок Татарстана. Кроме того у нас есть хорошие проекты в сфере образования, культуры», - добавил посол.
Директор Департамента внешних связей Президента РТ - помощник Президента РТ по международным вопросам Искандер Муфлиханов отметил, что создание Единого экономического пространства России, Белоруссии и Казахстана придаст новый импульс развитию торгово-экономических отношений.
Что касается Татарстана и Белоруссии, то совместных проектов уже сегодня реализуется очень много, отметил И.Муфлиханов.
«Сегодня белорусская делегация посетит IT-парк, где ознакомится с нашими разработками в IT-сфере. Завтра состоится поездка в Закамскую зону – в ОЭЗ «Алабуга», на «КАМАЗ». Также тесное сотрудничество идет с заводом «ЕлАЗ». Кроме того, развивается сотрудничество в сфере образования между Барановическим университетом и КНИТУ-КАИ, взаимоотношения в культурной сфере между Белоруссией и Татарстаном», - сказал он.

 http://www.tatar-inform.ru/news/2012/01/16/300591/

 Мин белгән зур гына  производство куәтләренә ия булган бер яхшы гына бер районда, мәсәлән, район көче белән ел саен төрле авыллар арасында 50-60 чакрымга кадәр асфальт түшәлә, аннан тыш тагын ике-өч авылның  урамнары асфальтлана иде. Җирле хакимиятләргә җиңел, йөк  автомашиналары, трактор, сельхозмашиналар алып, урындагы җирлекләрдә андагы халыкка җирле администрация финанслары исәбенә күп ярдәм күрсәтү оештырылган иде. Мохтаҗларга,  шәхси эшмәкәрләргә, үз хисапларына йорт төзүчеләргә ярдәм күрсәтү – тарихта булмаган кадәр булды. Районның мәгариф, сәләматлек саклау, мәдәният системасын финанслау да совет чоры белән чагыштырганда  ким дигәндә ике тапкыр артты. Авыл хуҗалыгы предприятиеләре дә читтә торып калмады. Район, республика ул вакытта аларга  нык кына финанс ярдәме күрсәттеләр …
 Тик  мондый ситуация 2000-че елларда кисәк кенә тискәре якка үзгәрде. Илдә суверенитетлар парады башланды, җирле кенәзлекләр оешты, үзәкнең йогынтысы, илдә тәртип бетте дигән сылтау белән 2000-чы елларда үзәк хакимиятебез чамадан тыш үзәкләштерү, унитар дәүләт, “хакимият вертикале” төзү юлына басты. Регионнарның финанслары, бюджетлары елдан ел кими башлады. Мәскәүгә, үзәккә финансларның 70-80 %-ы озатыла, регионнар үзләре эшләгән акчаның бары тик 20-30 %-ы белән генә торып калдылар. Регион җитәкчеләре, турыдан сайлау бетерелеп,  Мәскәүдән тәгаенләү  системасы кертелгәч, ныклап үз сүзләрен әйтә дә алмый башладылар, үз регионнарын, үз халкын яклау мөмкинлекләрен югалттылар. Регионнарга кирәкле акча Мәскәү ведомстволары, министрлыклары аша, төрле “милли проектлар”, башка  нужалар буенча бүленеп бирелә башлады.
Финанслар елдан ел күбрәк федераль үзәккә алынса да, регионнарда тормыш алып бару, бар социаль йөкләмәләрне башкару, мәгърифәт, мәдәният, һ.б.  чыгымнар – барысы да регионнар җилкәсендә калды. Ул гына да түгел, үзәк демагогик, популистик максатларда төрле карарлар да кабул итте, ул карарларны үтәүне регионнарга йөкләде, тик аларны башкарып чыгар  өчен үзәктән бер тиен дә финанслар бүлмәде. Башкортстан, шул ук вакытта Татарстан, башка регион җитәкчеләре дә, үз регионнары бюджетларының югары социаль юнәлешле булуы турында гәп куертырга яраталар. Социаль юнәлешләргә бюджетның 70-80 %-ы  юнәлтелә дип  цифралар  белән дә сүзләрен дәлиллиләр. Бу сүзләр, бу цифралар бер генә дә регионнарның үз халыклары турында бик нык кайгыртуларын аңлатмый, ә бары тик, аларның финанс мөмкинлекләренең, аларның бюджетларының шул кадәр кимүен, кечерәюен, регионнарның шул социаль секторны финанслаудан башкага бернинди дә финанслары калмавын гына күрсәтә: сәнәгатьне финансларга да, кече бизнесны да, авыл  хуҗалыгын да, инвестицияләргә дә. Регион бюджетларының шулай талануы Башкортстанда, шул ук вакытта Татарстанда, башка регионнарда да авыл хуҗалыгына җибәрелә торган  финансларның күпкә кимүенә, һәм дә шуның нәтиҗәсендә бу тармакның сүрелүенә китерде дә. Шул ук вакытта бер авыл хуҗалыгы гына да түгел, сәнәгатьнең башка тармакларының да, аннан соң мәдәниятне үстерүгә юнәлтелгән финансларның да.
Нәкъ шул вакытта регионнар, җирлекләр бөлгенлеккә төште дә инде бездә. Шуның да өстәвенә үзәктәге  Дәүләт Думасы бер дә төптән уйланылмаган “ Җирле  үзидарә турында” закон да кабул итте.  Җирлекләр, анда предприятиеләр, ниндидер җитештерү бармы-юкмы,  “салым салу базасы” (налогооблагаемая база) бармы-юкмы, — аны исәпкә алмый, үзләрендә күпме  салым җыела, шуның исәбенә  көн күрергә тиеш булып калды. Башкортстанның мин алда мисал итеп китергән ул районында, районны үстерү буенча 10 еллык программа кабул ителгән иде. Аның буенча шул ун ел эчендә районның бар авыллары асфальт белән тоташтырылып, бар авылларга да диярлек асфальт түшәлеп бетәргә тиеш иде. Тик  бу проект тормышка ашмый калды, киресенчә, районда  асфальтлаштыру да,  җирле предприятиеләргә, шул исәптән авыл хуҗалыгы предприятиеләренә ярдәм дә,  матбугат, мәгариф, сәламәтлек саклау системаларын яклау да бетте. Унмеңнәрчә кешене эшле, доходлы иткән күп предприятиеләр, учреждениеләр тиешле финанслаудан мәхрүм калды, район финанслары район үзәге урамнарындагы асфальтларны ремонтларлык кына булып калды, анысы да республика финанслары ярдәме белән.
Алда  әйтеп кителгәнчә, 90-чы елларда регионнар, бигрәк тә үзебезнең Татарстан белән Башкортстан республикалары, шул ук вакытта ул вакытта кесәләре шактый гына калын булган  район, җирле хакимиятләр дә, авыл хуҗалыгын нык кына яклый торганнар иде. Бар финанслар да Мәскәүгә озатылып, һәрбер миллион сум өчен регион башлыклары Мәскәүдәге финанс  министры кабинетына барып баш орып, теләнеп акча сорап йөри башлагач, аграрийларны яклау регионнарда күпкә, бик күпкә  кимеде. Үз аграрийларын нык кына яклаган Татарстан, Башкортстан республикаларында да авыл хуҗалыгы предприятиеләре әкренләп сүнә, бетә башлады. Бу – бигрәк тә Башкортстанда ныграк сизелде. Татарстан әле 2000-че елларда да үз аграрийларын нык кына якларга тырышты, Башкортстандагы кебек үк аграр секторның нык кимүенә юл куймады. Бүгенге көндә дә Татарстанның аграрийларга ярдәме Башкортстанныкыннан күпкә артык.
Башкортстанда  авыл хуҗалыгы нәкъ шул вакытта, 2000-че елларда юкка чыкты да инде. Шул вакытларда инде Башкортстанда йөзләрчә авыл хуҗалыгы предприятиесе бөлгенлеккә чыкты, бик күп хуҗалыклар ябылды, калганнарының да финанс – икътисади хәлләре күпкә начарайды, йөзмеңнәрчә кеше эш урыннарын, доходларын югалтты. Башкортстанда элеккеге меңнән артык  хуҗалыктан бары өчтән бере, 306 мең а/х өлкәсендә эшләүчеләрдән бары  70 меңе, 47 мең трактордан 17 меңе, 17 мең комбайннан бары 3 меңе торып калган бүгенге көндә а/х предприятиеләрендә. Авылларда 70-80 % халык эшсез, аларны шөгыльлелек фондында да исәпкә куймыйлар, һәр авылга андый урын өчен лимит (гадәттә 4-5 кеше) куелган, авылларда ниндидер яңа эш урыннары да ачмыйлар. Авылларда эчкечелек чәчәк ата, чарасызлык, җинаятьчелек. А/х продукциясе җитештерү 2- 3 тапкыр кимегән, 1,4 миллион гектар сөренте җирләре  ташландык  хәлдә, эшкәртелми башлаган бүгенге көндә Башкортстанда.
Ул үзәкләштерү дигән нәрсә бәлки кирәк тә булгандыр бездә, тик безнекеләр төптән уйламыйча артыгын борып  җибәрделәр бугай бу очракта. Регионнарның бүгенге көндә бары тик 7-се генә үз-үзен финансларга (шул калган 30 % акчага яшәргә) сәләтле, калганнары бары да дотацияле. Бу төрле регионнарда төрлечә, кайбер регионнарның бюджеты  70 % ка кадәр федераль дотацияләр тарафыннан комплектлаштырыла.  Ә бу исә регионнар арасында, үзара ызгышларга, төрле аңлашылмаучылыкка  сәбәп тә була. Дөресен генә әйткәндә илдә бер генә дә дотацион регион да юк. Чөнки, эшләгәненең 70 % акчасы тартып алынгач, калган 30 % акчага бары тик нефть, газ табучы зур табышлы компанияләре булган  Мәскәү,  Төмән өлкәсе кебек бай регионнар гына сәләтле.
Шуны да өстәп әйтергә кирәк, федераль үзәккә җыелган ул финанслар еш кына оптималь файдаланылмый, шактый гына очракта бик үк кирәк булмаган шикле проектларны мул гына финанслауга да тотыныла. Шул исәптән 45 миллиардка төшереп  Мәскәүдәге Большой театрны ремонтлауга, өч йөз миллиард акча тотынып Русский утравында ике көнлек саммит үткәрү өчен объектлар төзүгә (“Россию разорит остров  Русский” http://novostivl.ru/msg/5750.htm, 5 мең кеше яшәгән бер кечкенә генә утрауга 300 млрд сум капитал салымнар, ә  50 миллионлык бар авыл халкына нибары 100 миилиард сум финанслар), бер триллионга төшереп, кыш дигән, кар дигән табигый күренеш елына иң күбе ике ай була торган субтропик климатлы Сочида Олимпия уеннары объектлары төзүгә (http://profstroy.infopolitan.ru/content/ru/digest/theme/23/2832/, башка иллләрдә Олиппия  объектларын финанслауга 2-4 миллиард доллар акча тотыныла http://www.echomsk.spb.ru/news/sport/olimpiyskie-stroyki-v-sochi-obhodyatsya-strane-slishkom-dorogo-iz-za-mahinatsiy-s-ekspertizami.html, безнекендә — 35 миллиард), үзенең кыйммәтлелеге белән дөньяда рекорд куйган Мәскәүнең урау юлы  һ.б. тотыныла. Шулар исәбенә, финансларны бик үк оптималь булмаган тотыну очраклары исәбенә, популистик максатларда кабул ителгән кайбер социаль проект-карарларны да кертергә кирәк.
Соңгы елларда алып барылган, ил өчен шактый ук зыян салган ул үзгәрешләр үзәк белән регионнар арасындагы  финанслар бүленешенә генә кагылып калмады, илнең федераль төзелешенә бик күп кире үзгәрешләр дә кертте. Регионнарның, аеруча милли республикаларның закон актлары, конституцияләре ревизиягә дучар ителеп, үзгәртелде, төзәттерелде, бик күп тапкыр үзәк  файдасына үзгәртелгән федераль законнар, федераль Конституция белән тәңгәл китерелде, Дәүләт  Думасына сайлауларда  мажоритар система бетерелеп,  тулысы белән пропорциональ, сәяси партияләр буенча (ниндидер виртуаль исемлекләргә) сайлаулар кертелде, фиркаларның үтүенә 7 % чик куелды, барысына да каршы графасы бетерелде, фиркаларны, президентлыкка намзәтләрне регистрацияләү буенча  зур киртәләр куелды, регион җитәкчеләрен сайлау урынына тәгаенләү билгеләнде, аларда президент исемле  вазыйфа  бетерелде, Федераль Җыелышка сенаторларны билгеләү үзгәртелде (элек анда республикабызның президенты белән премьер-министры утыра иделәр), регионнарның яулап алган суверенитетлыгыннан, шул ук  вакытта  финанс бәйсезлегеннән берни дә калмады.
Ә регионнарның, шул исәптән милли республикаларның  яулап алынган ул  суверенитет дигәннәре дә бик өтек кенә  суверенитет иде әле. Канаданың Квебек провинциясе, Швейцариянең кантоннарында булган хокукларның уннан бере дә  юк иде  әле ул “суверен” республикаларда. Хәтта АКШ штатлары белән чагыштырганда да. АКШ штатларының һәрберсенең үз штат Конституциясе, бер-берсеннән шактый гына аерылып торган  штат законнары (җинаять, җир-су, гаилә кодекслары һ.б.), хәтта үз кораллы көчләре, штатлар союзыннан аерылып чыгу хокуклары да бар.
2000-че елларда илебездә алып барылган уңай булмаган бу үзгәрешләр бездә яулап алынган бар демократик казанышлардан артка таба чигенү, илдә унитар, артык үзәкләштерелгән сәяси система кертү иде. Соңгы вакытта булып үткән сайлауларда җибәрелгән гаделсезлек, фальсификацияләргә каршы чыгу митинглары нәтиҗәсендәме, әллә үз инициативасы беләнме, федераль үзәк белән регионнар арасында булган бу гаделсезлекне киметә башлау буенча кайбер адымнар да эшләнә дә башлады кебек. Тик болар зур булмаган ташланмалар, буш вәгъдәләр булырга гына ошап торалар. Сайлаулар үткәч, илебездә  һаман да шул ук тоталитар, үзәкләштерелгән режим урнаштыру, хакимият вертикален ныгыту сәясәте алып барылачагы һәркемгә дә ачык. Үзәктәге җитәкчеләребез бары тик кайбер сәяси ташламалар үткәрергә вәгъдә генә бирә, ә  финансларны үзәкләштерү, бар эшләгән акчаны Мәскәүгә җыю практикасында үзгәрешләр кертү турында авыз  ачып әйткән җитәкчеләребез юк әлегә. Моның шулай булачагын үзәк кабул иткән тагын бер  карар, Мәскәү шәһәрен ике тапкыр диярлек, тагын 140 мең гектарга, Калуга өлкәсе  чикләренә кадәр арттыру проекты да күрсәтеп тора. Мәскәү, бигрәк тә аның үзәге нык тыгызланган, бигрәк тә транспорт агымнары белән тыгызланган, шуңа да аны бушатырга кирәк дигән сылтау белән, Мәскәүгә грандиоз капитал салымнар салу, аерым шәһәрчекләр төзеп андагы дәүләт учреждениеләрен (Дәүләт думасы һ.б) үзәктән читкә чыгару да планлаштырыла. Бу глобаль проект салым түләүчеләр кесәсенә дистәләрчә триллионга төшәчәгенә беркемнең дә шиге юк. Бу кадәр акчаны Мәскәү әлбәттә регионнардан суырачак, регионнарның үсеше исәбенә.
Аннан соң тагын бер моментка тукталып китәргә кирәк. Бездә компанияләр кайда эшләүләренә  карап түгел, ә бәлки кайда регистрацияләнгәннәренә карап салым түлиләр. Финанс  мөмкинлекләре зур булган, күп салым түләүче нефть, газ, башка чимал табу  компанияләре регионнарда, аның җирләрендә, ул регионнарның табигый байлыклары исәбенә яшиләр һәм көн күрәләр, ә салымны Мәскәүгә түлиләр. Шулай итеп регионнарның байлыгы тагын үзәккә агыла. Гомумән, ниндидер оффшор зоналарында регистрацияләнеп, безнең байлык исәбенә, бездәге чимал, производствор куәтләре, безнең эшче көчләр исәбенә баеп, безгә регионнарга гына түгел, хәтта  үзәккә дә бернинди  салымнар түләмәгән компания,  фирмалар да шактый гына бездә.
Үзәк белән регионнарның, периферияләрнең үзара мөнәсәбәте турында бер мисал да китереп китәсе килә. Безгә тарих дәреслекләрендә явыз татарларның Рәсәйне талавы, монголо-татарское иго итеп укытылган Алтын урдадагы ясак түләү дигән тарихи фактны гына алыйк. “Лучше вернуться в моноголо-татарское иго и платить ясак” мәкаләсе авторы язуы буенча (http://www.tatar-gazeta.ru/index.php?option=com_content&view=article&id=868:2011-09-15-18-19-33&catid=69:2011-07-12-14-02-21&Itemid=105), ясак дигән ул “яман” нәмәрсәкәй бар татар илләре, бар татар олыслары өчен дә мәҗбүри булган – салым системасы булган. Аның гомуми размерлары: үсемлекчелек тармагы белән шөгыльләнгәннәргә 10 %, терлекчелек белән  шөгыльләнүчеләргә 0,1 %, сәүдәгәрләргә 3 % тамга җыены (Равил Бухараевның “Соловьиный сад Золотой орды” мәкаләсеннән, http://www.russianlife.nl/kritika/solovjinij_sad_zolotoj_ordi.htm)  тәшкил иткән. Сарайга, федераль  үзәккә җибәрелгән шул зур булмаган салымнар Алтын урда дәүләтенә дәүләтнең бар функцияләрен башкарырга да җиткән: федераль армияне тотарга да, башка дәүләт функцияләрен башкарырга да, илнең бар чиновникларын тотарга да, илне эчке һәм тышкы дошманнардан сакларга да, гади хезмәт кешенә үзенең бар потенциалларын реализацияләргә шартлар тудырырга да, дәүләткә үсәргә, чәчәк атарга да.
Тагын бер мисал.
80-че, 90-чы елларда а/х предприятиеләрендә бригада подряды, хуҗалык исәбе кертү дигән бер компания булып алган иде. Ул компания буенча а/х предприятиеләрендә бар беренчел производство коллективлары да үзләре эшләгән, үзләре  җитештергән продукция  исәбенә көн күрергә тиешләр иде.  Мин бар Башкортстанда гына түгел, ә бөтен Советлар союзында (аннан соң РФ-да) шул хәрәкәт буенча алга киткән бер хуҗалыкны беләм. Ул хуҗалыкта бик көчле икътисад  хезмәте була иде. Элек совхоз булып, аннан соң үзәкне авылдагы предприятиеләрне реформалаштыру буенча  билгеле карарлары нигезендә СПК-га үзгәртелде.
Экономик службасы бик көчле булган менә шул хуҗалыкта бар производство коллективларын да хуҗалык исәбенә күчерделәр. Һәрбер коллективның эш нәтиҗәләре производство күрсәткечләре белән түгел, ә экономик, никадәр табышлы эшләүләре белән бәяләнә башлады. Коллективлар күбрәк продукция һәм дә ул прдукцияне минималь  чыгымнар белән җитештерергә тырыша башладылар. Хуҗалыкта шундый гадел хезмәт тәртипләре  оештыргач, һәрбер бригада үз чыгымнарын, керемнәрен  санап эшли башлагач, кемнең чынлап та яхшы эшләве, кемнең начаррак хезмәт куюы төгәл ачыклана башлады. Кайбер бригадалар ел азагында бер сум аванска  икешәр сум өстәмә түләү, премияләр алсалар, кайберләре бер тиен дә  алмый калалар иде.
Хуҗалыкның бар хезмәткәре дә хуҗалык исәбендә эшләп, һәр тиен акчасын экономияләгән бер вакытта үзәк конторадагы җитәкчеләрнең, белгечләрнең бернинди дә акча санамаулары, бернәрсәне дә экономияләргә тырышмаулары калган  хезмәткәрләр тарафыннан килешмәүчелек уятты. Шуннан соң инде, хуҗалыкның  гомуми  җыелышында үзәк контораны да  хуҗалык исәбенә утыртырга карар кылынды. Үзәк контораны тоту өчен беренчел производство берәмлекләре үзләренең 10 % доходларын биреп баралар, а ә җитәкче аппарат шул кысаларда көн күрергә тиеш. Шундый системаны керткән беренче елны ук үзәк контора табышсызлыкка чыкты, башка эшчеләр күпләп еллык өстәмә түләү, премияләр алган вакытта, ел азагында бер тиен өстәмә түләүсез торып калды. Хуҗалыкның бар җитәкчеләре дә, бар белгечләре дә. Шуннан инде җитәкчеләргә дә, бар белгечләргә дә акча саный башларга, штатларын, җиңел машиналарын, башка чыгымнарын тикшерергә, экономияләргә туры килде,  хуҗалык исәбе кертүнең икенче елында үзәк контора табышлы эшли башлап, ел азагында башкалар кебек премияләр дә ала башлады.
Бәлки безгә дә федераль үзәккә Алтын  урдадагы кебек 0,1-10 % кына түләп барыргадыр?
Бәлки безгә дә алда әйтеп кителгән хуҗалыктагы кебек федераль үзәкне хуҗалык исәбенә (хозрасчетка) утыртыргадыр?
Бәлки шуннан соң бүгенге көндә илнең бар финансларын да үзенә җыеп, туплап, акча сандыгы  өстендә утырган ул федераль үзәк тә финансларны акыллы тотына башлар, барлык кирәкмәгән чыгымнардан, чамасыз бурлык-коррупциядән арыныр, үз-үзен пиарлау максатында төрле демагогик, популистик күпчыгымлы карарлар кабул итүдән туктар, шул ук вакытта регионнар да үз хезмәтләренә карап яши, тормыш итә башларлар иде.
Сез шундый ситуацияне  күз алдына китерез. Сез кайдадыр эшлисез, хезмәтегез өчен 10 мең эш хакы аласыз. Аннан соң шул хезмәт хакының 7 меңен үзегезнең бригадирыгызга, яки башка җитәкчегезгә илтеп бирәсез. Аннан соң инде, шул җитәкчегез каршына башыгызны иеп барасыз да, кая миңа икмәк алырга, кием алырга яки башка чыгымнарга минем акчаны миңа кире бирегез әле дип теләнеп барасыз. Ә ул җитәкче әфәнде, сезнең ул акчагызны үзегезгә кире бирү-бирмәүне сезнең тәртибегезгә карап билгели. Тәртибең яхшы булса, аның фикеренчә тәртибең яхшы булса, калган 7 меңнең бер-ике меңен кире бирергә дә мөмкин әле. Ул сезнең тәртипне  бәяләү буенча кретерийлар да эшләгән, тик төп кретерий булып сайлаулар вакытында, ә ул җитәкче сайлап куела торган  вазыйфа, аның өчен тавыш бирү процентының югарылыгы исәпләнә. Кыскача гына итеп әйткәндә сайлау вакытында аңа тиешле югары процент тәэмин итә алсагыз, калган 7 меңнең 1-2 меңен ала аласыз, ә бирә алмасагыз, — мең гафу, — начар эшләгәнсез, сезгә башка бер тиен дә юк. Сез үзегезнең шундый ситуациядә калуыгызны күз алдына китерә аласызмы?
Ә безнең бүгенге көн реалийлары буенча регионнар нәкъ шундый ситуациядә калган да инде. Бар эшләгәннәренең 70 %-ын үзәккә илтеп бирәләр дә, аннан соң инде, үзәктән шул үз финансларын кире алырга теләнеп йөриләр. Ә ул үз финансларыңның бер өлешен булса да кире алуга ирешү – регионның сайлаулар вакытында ничек тавыш бирүенә бәйле.

 Әлфир Гафуров, 2012 ел