Мин белгән зур гына  производство куәтләренә ия булган бер яхшы гына бер районда, мәсәлән, район көче белән ел саен төрле авыллар арасында 50-60 чакрымга кадәр асфальт түшәлә, аннан тыш тагын ике-өч авылның  урамнары асфальтлана иде. Җирле хакимиятләргә җиңел, йөк  автомашиналары, трактор, сельхозмашиналар алып, урындагы җирлекләрдә андагы халыкка җирле администрация финанслары исәбенә күп ярдәм күрсәтү оештырылган иде. Мохтаҗларга,  шәхси эшмәкәрләргә, үз хисапларына йорт төзүчеләргә ярдәм күрсәтү – тарихта булмаган кадәр булды. Районның мәгариф, сәләматлек саклау, мәдәният системасын финанслау да совет чоры белән чагыштырганда  ким дигәндә ике тапкыр артты. Авыл хуҗалыгы предприятиеләре дә читтә торып калмады. Район, республика ул вакытта аларга  нык кына финанс ярдәме күрсәттеләр …
 Тик  мондый ситуация 2000-че елларда кисәк кенә тискәре якка үзгәрде. Илдә суверенитетлар парады башланды, җирле кенәзлекләр оешты, үзәкнең йогынтысы, илдә тәртип бетте дигән сылтау белән 2000-чы елларда үзәк хакимиятебез чамадан тыш үзәкләштерү, унитар дәүләт, “хакимият вертикале” төзү юлына басты. Регионнарның финанслары, бюджетлары елдан ел кими башлады. Мәскәүгә, үзәккә финансларның 70-80 %-ы озатыла, регионнар үзләре эшләгән акчаның бары тик 20-30 %-ы белән генә торып калдылар. Регион җитәкчеләре, турыдан сайлау бетерелеп,  Мәскәүдән тәгаенләү  системасы кертелгәч, ныклап үз сүзләрен әйтә дә алмый башладылар, үз регионнарын, үз халкын яклау мөмкинлекләрен югалттылар. Регионнарга кирәкле акча Мәскәү ведомстволары, министрлыклары аша, төрле “милли проектлар”, башка  нужалар буенча бүленеп бирелә башлады.
Финанслар елдан ел күбрәк федераль үзәккә алынса да, регионнарда тормыш алып бару, бар социаль йөкләмәләрне башкару, мәгърифәт, мәдәният, һ.б.  чыгымнар – барысы да регионнар җилкәсендә калды. Ул гына да түгел, үзәк демагогик, популистик максатларда төрле карарлар да кабул итте, ул карарларны үтәүне регионнарга йөкләде, тик аларны башкарып чыгар  өчен үзәктән бер тиен дә финанслар бүлмәде. Башкортстан, шул ук вакытта Татарстан, башка регион җитәкчеләре дә, үз регионнары бюджетларының югары социаль юнәлешле булуы турында гәп куертырга яраталар. Социаль юнәлешләргә бюджетның 70-80 %-ы  юнәлтелә дип  цифралар  белән дә сүзләрен дәлиллиләр. Бу сүзләр, бу цифралар бер генә дә регионнарның үз халыклары турында бик нык кайгыртуларын аңлатмый, ә бары тик, аларның финанс мөмкинлекләренең, аларның бюджетларының шул кадәр кимүен, кечерәюен, регионнарның шул социаль секторны финанслаудан башкага бернинди дә финанслары калмавын гына күрсәтә: сәнәгатьне финансларга да, кече бизнесны да, авыл  хуҗалыгын да, инвестицияләргә дә. Регион бюджетларының шулай талануы Башкортстанда, шул ук вакытта Татарстанда, башка регионнарда да авыл хуҗалыгына җибәрелә торган  финансларның күпкә кимүенә, һәм дә шуның нәтиҗәсендә бу тармакның сүрелүенә китерде дә. Шул ук вакытта бер авыл хуҗалыгы гына да түгел, сәнәгатьнең башка тармакларының да, аннан соң мәдәниятне үстерүгә юнәлтелгән финансларның да.
Нәкъ шул вакытта регионнар, җирлекләр бөлгенлеккә төште дә инде бездә. Шуның да өстәвенә үзәктәге  Дәүләт Думасы бер дә төптән уйланылмаган “ Җирле  үзидарә турында” закон да кабул итте.  Җирлекләр, анда предприятиеләр, ниндидер җитештерү бармы-юкмы,  “салым салу базасы” (налогооблагаемая база) бармы-юкмы, — аны исәпкә алмый, үзләрендә күпме  салым җыела, шуның исәбенә  көн күрергә тиеш булып калды. Башкортстанның мин алда мисал итеп китергән ул районында, районны үстерү буенча 10 еллык программа кабул ителгән иде. Аның буенча шул ун ел эчендә районның бар авыллары асфальт белән тоташтырылып, бар авылларга да диярлек асфальт түшәлеп бетәргә тиеш иде. Тик  бу проект тормышка ашмый калды, киресенчә, районда  асфальтлаштыру да,  җирле предприятиеләргә, шул исәптән авыл хуҗалыгы предприятиеләренә ярдәм дә,  матбугат, мәгариф, сәламәтлек саклау системаларын яклау да бетте. Унмеңнәрчә кешене эшле, доходлы иткән күп предприятиеләр, учреждениеләр тиешле финанслаудан мәхрүм калды, район финанслары район үзәге урамнарындагы асфальтларны ремонтларлык кына булып калды, анысы да республика финанслары ярдәме белән.
Алда  әйтеп кителгәнчә, 90-чы елларда регионнар, бигрәк тә үзебезнең Татарстан белән Башкортстан республикалары, шул ук вакытта ул вакытта кесәләре шактый гына калын булган  район, җирле хакимиятләр дә, авыл хуҗалыгын нык кына яклый торганнар иде. Бар финанслар да Мәскәүгә озатылып, һәрбер миллион сум өчен регион башлыклары Мәскәүдәге финанс  министры кабинетына барып баш орып, теләнеп акча сорап йөри башлагач, аграрийларны яклау регионнарда күпкә, бик күпкә  кимеде. Үз аграрийларын нык кына яклаган Татарстан, Башкортстан республикаларында да авыл хуҗалыгы предприятиеләре әкренләп сүнә, бетә башлады. Бу – бигрәк тә Башкортстанда ныграк сизелде. Татарстан әле 2000-че елларда да үз аграрийларын нык кына якларга тырышты, Башкортстандагы кебек үк аграр секторның нык кимүенә юл куймады. Бүгенге көндә дә Татарстанның аграрийларга ярдәме Башкортстанныкыннан күпкә артык.
Башкортстанда  авыл хуҗалыгы нәкъ шул вакытта, 2000-че елларда юкка чыкты да инде. Шул вакытларда инде Башкортстанда йөзләрчә авыл хуҗалыгы предприятиесе бөлгенлеккә чыкты, бик күп хуҗалыклар ябылды, калганнарының да финанс – икътисади хәлләре күпкә начарайды, йөзмеңнәрчә кеше эш урыннарын, доходларын югалтты. Башкортстанда элеккеге меңнән артык  хуҗалыктан бары өчтән бере, 306 мең а/х өлкәсендә эшләүчеләрдән бары  70 меңе, 47 мең трактордан 17 меңе, 17 мең комбайннан бары 3 меңе торып калган бүгенге көндә а/х предприятиеләрендә. Авылларда 70-80 % халык эшсез, аларны шөгыльлелек фондында да исәпкә куймыйлар, һәр авылга андый урын өчен лимит (гадәттә 4-5 кеше) куелган, авылларда ниндидер яңа эш урыннары да ачмыйлар. Авылларда эчкечелек чәчәк ата, чарасызлык, җинаятьчелек. А/х продукциясе җитештерү 2- 3 тапкыр кимегән, 1,4 миллион гектар сөренте җирләре  ташландык  хәлдә, эшкәртелми башлаган бүгенге көндә Башкортстанда.
Ул үзәкләштерү дигән нәрсә бәлки кирәк тә булгандыр бездә, тик безнекеләр төптән уйламыйча артыгын борып  җибәрделәр бугай бу очракта. Регионнарның бүгенге көндә бары тик 7-се генә үз-үзен финансларга (шул калган 30 % акчага яшәргә) сәләтле, калганнары бары да дотацияле. Бу төрле регионнарда төрлечә, кайбер регионнарның бюджеты  70 % ка кадәр федераль дотацияләр тарафыннан комплектлаштырыла.  Ә бу исә регионнар арасында, үзара ызгышларга, төрле аңлашылмаучылыкка  сәбәп тә була. Дөресен генә әйткәндә илдә бер генә дә дотацион регион да юк. Чөнки, эшләгәненең 70 % акчасы тартып алынгач, калган 30 % акчага бары тик нефть, газ табучы зур табышлы компанияләре булган  Мәскәү,  Төмән өлкәсе кебек бай регионнар гына сәләтле.
Шуны да өстәп әйтергә кирәк, федераль үзәккә җыелган ул финанслар еш кына оптималь файдаланылмый, шактый гына очракта бик үк кирәк булмаган шикле проектларны мул гына финанслауга да тотыныла. Шул исәптән 45 миллиардка төшереп  Мәскәүдәге Большой театрны ремонтлауга, өч йөз миллиард акча тотынып Русский утравында ике көнлек саммит үткәрү өчен объектлар төзүгә (“Россию разорит остров  Русский” http://novostivl.ru/msg/5750.htm, 5 мең кеше яшәгән бер кечкенә генә утрауга 300 млрд сум капитал салымнар, ә  50 миллионлык бар авыл халкына нибары 100 миилиард сум финанслар), бер триллионга төшереп, кыш дигән, кар дигән табигый күренеш елына иң күбе ике ай була торган субтропик климатлы Сочида Олимпия уеннары объектлары төзүгә (http://profstroy.infopolitan.ru/content/ru/digest/theme/23/2832/, башка иллләрдә Олиппия  объектларын финанслауга 2-4 миллиард доллар акча тотыныла http://www.echomsk.spb.ru/news/sport/olimpiyskie-stroyki-v-sochi-obhodyatsya-strane-slishkom-dorogo-iz-za-mahinatsiy-s-ekspertizami.html, безнекендә — 35 миллиард), үзенең кыйммәтлелеге белән дөньяда рекорд куйган Мәскәүнең урау юлы  һ.б. тотыныла. Шулар исәбенә, финансларны бик үк оптималь булмаган тотыну очраклары исәбенә, популистик максатларда кабул ителгән кайбер социаль проект-карарларны да кертергә кирәк.
Соңгы елларда алып барылган, ил өчен шактый ук зыян салган ул үзгәрешләр үзәк белән регионнар арасындагы  финанслар бүленешенә генә кагылып калмады, илнең федераль төзелешенә бик күп кире үзгәрешләр дә кертте. Регионнарның, аеруча милли республикаларның закон актлары, конституцияләре ревизиягә дучар ителеп, үзгәртелде, төзәттерелде, бик күп тапкыр үзәк  файдасына үзгәртелгән федераль законнар, федераль Конституция белән тәңгәл китерелде, Дәүләт  Думасына сайлауларда  мажоритар система бетерелеп,  тулысы белән пропорциональ, сәяси партияләр буенча (ниндидер виртуаль исемлекләргә) сайлаулар кертелде, фиркаларның үтүенә 7 % чик куелды, барысына да каршы графасы бетерелде, фиркаларны, президентлыкка намзәтләрне регистрацияләү буенча  зур киртәләр куелды, регион җитәкчеләрен сайлау урынына тәгаенләү билгеләнде, аларда президент исемле  вазыйфа  бетерелде, Федераль Җыелышка сенаторларны билгеләү үзгәртелде (элек анда республикабызның президенты белән премьер-министры утыра иделәр), регионнарның яулап алган суверенитетлыгыннан, шул ук  вакытта  финанс бәйсезлегеннән берни дә калмады.
Ә регионнарның, шул исәптән милли республикаларның  яулап алынган ул  суверенитет дигәннәре дә бик өтек кенә  суверенитет иде әле. Канаданың Квебек провинциясе, Швейцариянең кантоннарында булган хокукларның уннан бере дә  юк иде  әле ул “суверен” республикаларда. Хәтта АКШ штатлары белән чагыштырганда да. АКШ штатларының һәрберсенең үз штат Конституциясе, бер-берсеннән шактый гына аерылып торган  штат законнары (җинаять, җир-су, гаилә кодекслары һ.б.), хәтта үз кораллы көчләре, штатлар союзыннан аерылып чыгу хокуклары да бар.
2000-че елларда илебездә алып барылган уңай булмаган бу үзгәрешләр бездә яулап алынган бар демократик казанышлардан артка таба чигенү, илдә унитар, артык үзәкләштерелгән сәяси система кертү иде. Соңгы вакытта булып үткән сайлауларда җибәрелгән гаделсезлек, фальсификацияләргә каршы чыгу митинглары нәтиҗәсендәме, әллә үз инициативасы беләнме, федераль үзәк белән регионнар арасында булган бу гаделсезлекне киметә башлау буенча кайбер адымнар да эшләнә дә башлады кебек. Тик болар зур булмаган ташланмалар, буш вәгъдәләр булырга гына ошап торалар. Сайлаулар үткәч, илебездә  һаман да шул ук тоталитар, үзәкләштерелгән режим урнаштыру, хакимият вертикален ныгыту сәясәте алып барылачагы һәркемгә дә ачык. Үзәктәге җитәкчеләребез бары тик кайбер сәяси ташламалар үткәрергә вәгъдә генә бирә, ә  финансларны үзәкләштерү, бар эшләгән акчаны Мәскәүгә җыю практикасында үзгәрешләр кертү турында авыз  ачып әйткән җитәкчеләребез юк әлегә. Моның шулай булачагын үзәк кабул иткән тагын бер  карар, Мәскәү шәһәрен ике тапкыр диярлек, тагын 140 мең гектарга, Калуга өлкәсе  чикләренә кадәр арттыру проекты да күрсәтеп тора. Мәскәү, бигрәк тә аның үзәге нык тыгызланган, бигрәк тә транспорт агымнары белән тыгызланган, шуңа да аны бушатырга кирәк дигән сылтау белән, Мәскәүгә грандиоз капитал салымнар салу, аерым шәһәрчекләр төзеп андагы дәүләт учреждениеләрен (Дәүләт думасы һ.б) үзәктән читкә чыгару да планлаштырыла. Бу глобаль проект салым түләүчеләр кесәсенә дистәләрчә триллионга төшәчәгенә беркемнең дә шиге юк. Бу кадәр акчаны Мәскәү әлбәттә регионнардан суырачак, регионнарның үсеше исәбенә.
Аннан соң тагын бер моментка тукталып китәргә кирәк. Бездә компанияләр кайда эшләүләренә  карап түгел, ә бәлки кайда регистрацияләнгәннәренә карап салым түлиләр. Финанс  мөмкинлекләре зур булган, күп салым түләүче нефть, газ, башка чимал табу  компанияләре регионнарда, аның җирләрендә, ул регионнарның табигый байлыклары исәбенә яшиләр һәм көн күрәләр, ә салымны Мәскәүгә түлиләр. Шулай итеп регионнарның байлыгы тагын үзәккә агыла. Гомумән, ниндидер оффшор зоналарында регистрацияләнеп, безнең байлык исәбенә, бездәге чимал, производствор куәтләре, безнең эшче көчләр исәбенә баеп, безгә регионнарга гына түгел, хәтта  үзәккә дә бернинди  салымнар түләмәгән компания,  фирмалар да шактый гына бездә.
Үзәк белән регионнарның, периферияләрнең үзара мөнәсәбәте турында бер мисал да китереп китәсе килә. Безгә тарих дәреслекләрендә явыз татарларның Рәсәйне талавы, монголо-татарское иго итеп укытылган Алтын урдадагы ясак түләү дигән тарихи фактны гына алыйк. “Лучше вернуться в моноголо-татарское иго и платить ясак” мәкаләсе авторы язуы буенча (http://www.tatar-gazeta.ru/index.php?option=com_content&view=article&id=868:2011-09-15-18-19-33&catid=69:2011-07-12-14-02-21&Itemid=105), ясак дигән ул “яман” нәмәрсәкәй бар татар илләре, бар татар олыслары өчен дә мәҗбүри булган – салым системасы булган. Аның гомуми размерлары: үсемлекчелек тармагы белән шөгыльләнгәннәргә 10 %, терлекчелек белән  шөгыльләнүчеләргә 0,1 %, сәүдәгәрләргә 3 % тамга җыены (Равил Бухараевның “Соловьиный сад Золотой орды” мәкаләсеннән, http://www.russianlife.nl/kritika/solovjinij_sad_zolotoj_ordi.htm)  тәшкил иткән. Сарайга, федераль  үзәккә җибәрелгән шул зур булмаган салымнар Алтын урда дәүләтенә дәүләтнең бар функцияләрен башкарырга да җиткән: федераль армияне тотарга да, башка дәүләт функцияләрен башкарырга да, илнең бар чиновникларын тотарга да, илне эчке һәм тышкы дошманнардан сакларга да, гади хезмәт кешенә үзенең бар потенциалларын реализацияләргә шартлар тудырырга да, дәүләткә үсәргә, чәчәк атарга да.
Тагын бер мисал.
80-че, 90-чы елларда а/х предприятиеләрендә бригада подряды, хуҗалык исәбе кертү дигән бер компания булып алган иде. Ул компания буенча а/х предприятиеләрендә бар беренчел производство коллективлары да үзләре эшләгән, үзләре  җитештергән продукция  исәбенә көн күрергә тиешләр иде.  Мин бар Башкортстанда гына түгел, ә бөтен Советлар союзында (аннан соң РФ-да) шул хәрәкәт буенча алга киткән бер хуҗалыкны беләм. Ул хуҗалыкта бик көчле икътисад  хезмәте була иде. Элек совхоз булып, аннан соң үзәкне авылдагы предприятиеләрне реформалаштыру буенча  билгеле карарлары нигезендә СПК-га үзгәртелде.
Экономик службасы бик көчле булган менә шул хуҗалыкта бар производство коллективларын да хуҗалык исәбенә күчерделәр. Һәрбер коллективның эш нәтиҗәләре производство күрсәткечләре белән түгел, ә экономик, никадәр табышлы эшләүләре белән бәяләнә башлады. Коллективлар күбрәк продукция һәм дә ул прдукцияне минималь  чыгымнар белән җитештерергә тырыша башладылар. Хуҗалыкта шундый гадел хезмәт тәртипләре  оештыргач, һәрбер бригада үз чыгымнарын, керемнәрен  санап эшли башлагач, кемнең чынлап та яхшы эшләве, кемнең начаррак хезмәт куюы төгәл ачыклана башлады. Кайбер бригадалар ел азагында бер сум аванска  икешәр сум өстәмә түләү, премияләр алсалар, кайберләре бер тиен дә  алмый калалар иде.
Хуҗалыкның бар хезмәткәре дә хуҗалык исәбендә эшләп, һәр тиен акчасын экономияләгән бер вакытта үзәк конторадагы җитәкчеләрнең, белгечләрнең бернинди дә акча санамаулары, бернәрсәне дә экономияләргә тырышмаулары калган  хезмәткәрләр тарафыннан килешмәүчелек уятты. Шуннан соң инде, хуҗалыкның  гомуми  җыелышында үзәк контораны да  хуҗалык исәбенә утыртырга карар кылынды. Үзәк контораны тоту өчен беренчел производство берәмлекләре үзләренең 10 % доходларын биреп баралар, а ә җитәкче аппарат шул кысаларда көн күрергә тиеш. Шундый системаны керткән беренче елны ук үзәк контора табышсызлыкка чыкты, башка эшчеләр күпләп еллык өстәмә түләү, премияләр алган вакытта, ел азагында бер тиен өстәмә түләүсез торып калды. Хуҗалыкның бар җитәкчеләре дә, бар белгечләре дә. Шуннан инде җитәкчеләргә дә, бар белгечләргә дә акча саный башларга, штатларын, җиңел машиналарын, башка чыгымнарын тикшерергә, экономияләргә туры килде,  хуҗалык исәбе кертүнең икенче елында үзәк контора табышлы эшли башлап, ел азагында башкалар кебек премияләр дә ала башлады.
Бәлки безгә дә федераль үзәккә Алтын  урдадагы кебек 0,1-10 % кына түләп барыргадыр?
Бәлки безгә дә алда әйтеп кителгән хуҗалыктагы кебек федераль үзәкне хуҗалык исәбенә (хозрасчетка) утыртыргадыр?
Бәлки шуннан соң бүгенге көндә илнең бар финансларын да үзенә җыеп, туплап, акча сандыгы  өстендә утырган ул федераль үзәк тә финансларны акыллы тотына башлар, барлык кирәкмәгән чыгымнардан, чамасыз бурлык-коррупциядән арыныр, үз-үзен пиарлау максатында төрле демагогик, популистик күпчыгымлы карарлар кабул итүдән туктар, шул ук вакытта регионнар да үз хезмәтләренә карап яши, тормыш итә башларлар иде.
Сез шундый ситуацияне  күз алдына китерез. Сез кайдадыр эшлисез, хезмәтегез өчен 10 мең эш хакы аласыз. Аннан соң шул хезмәт хакының 7 меңен үзегезнең бригадирыгызга, яки башка җитәкчегезгә илтеп бирәсез. Аннан соң инде, шул җитәкчегез каршына башыгызны иеп барасыз да, кая миңа икмәк алырга, кием алырга яки башка чыгымнарга минем акчаны миңа кире бирегез әле дип теләнеп барасыз. Ә ул җитәкче әфәнде, сезнең ул акчагызны үзегезгә кире бирү-бирмәүне сезнең тәртибегезгә карап билгели. Тәртибең яхшы булса, аның фикеренчә тәртибең яхшы булса, калган 7 меңнең бер-ике меңен кире бирергә дә мөмкин әле. Ул сезнең тәртипне  бәяләү буенча кретерийлар да эшләгән, тик төп кретерий булып сайлаулар вакытында, ә ул җитәкче сайлап куела торган  вазыйфа, аның өчен тавыш бирү процентының югарылыгы исәпләнә. Кыскача гына итеп әйткәндә сайлау вакытында аңа тиешле югары процент тәэмин итә алсагыз, калган 7 меңнең 1-2 меңен ала аласыз, ә бирә алмасагыз, — мең гафу, — начар эшләгәнсез, сезгә башка бер тиен дә юк. Сез үзегезнең шундый ситуациядә калуыгызны күз алдына китерә аласызмы?
Ә безнең бүгенге көн реалийлары буенча регионнар нәкъ шундый ситуациядә калган да инде. Бар эшләгәннәренең 70 %-ын үзәккә илтеп бирәләр дә, аннан соң инде, үзәктән шул үз финансларын кире алырга теләнеп йөриләр. Ә ул үз финансларыңның бер өлешен булса да кире алуга ирешү – регионның сайлаулар вакытында ничек тавыш бирүенә бәйле.

 Әлфир Гафуров, 2012 ел

“Татар заманы” Шаһ Гали премиясенә кандидатлар чыгарды

---

“Татар заманы” елны йомгаклап, ШаҺ Гали сәясәтенә тугры калып, Русиягә булган ватанпарвәрлек һәм татарга каршы эшчәнлеге өчен Шаһ Гали премиясен бирә башлый. Шаһ Гали премиясе лауреатлары интернет сайлауда хәл ителәчәк.
“Татар заманы” Шаһ Гали премиясенә кандидатларны сәясәт, дин,  мәдәният һәм сәнгать өлкәсендә эшләүче татарларга бирәчәк. Аларның эшчәнлеге 1516-1552 еллар аралыгында өч тапкыр Казан ханы булган Шаһ Гали алып барган сәясәткә, ягъни татарга каршы алып барылган эшчәнлеккә туры килергә тиеш.
Шаһ Гали премиясенә 2011 ел кандидатлары:
1.      ШаҺ Гали сәясәтенә тугры калып, Русиягә булган ватанпарвәрлек һәм татар милли хәрәкәтенә көрәш алып барган эшчәнлеге өчен Рәис Сөләйманов Шаһ Гали премиясенә тәкъдим ителә.











2.     ШаҺ Гали сәясәтенә тугры калып, Русиягә булган ватанпарвәрлек, Мәскәүдә татар мирасын юкка чыгарган өчен мөфти Равил Гайнетдин Шаһ Гали премиясенә тәкъдим ителә.








3.     ШаҺ Гали сәясәтенә тугры калып, Русиягә булган ватанпарвәрлек, Татарстан өммәтен ташлап качкан өчен элекке мөфти Госман Исхакый Шаһ Гали премиясенә тәкъдим ителә.









4.     ШаҺ Гали сәясәтенә тугры калып, Русиягә булган ватанпарвәрлек, Татарстанны бетерүне сораган “Упразднить нельзя оставить” мәкаләсе өчен тарихчы Александр Овчинников Шаһ Гали премиясенә тәкъдим ителә.










5.     ШаҺ Гали сәясәтенә тугры калып, Русиягә булган ватанпарвәрлек, ялангач фотога төшкән җырчы Алинә Бәшәрова Шаһ Гали премиясенә тәкъдим ителә.










6.     ШаҺ Гали сәясәтенә тугры калып, Русиягә булган ватанпарвәрлек, татар cәхнәсен шәрәләндергән wчен җырчы Ландыш Нигъмәтҗанова Шаһ Гали премиясенә тәкъдим ителә.










Шулай итеп сәясәт, дин, сәнгать өлкәсендә икешәр кеше Шаһ Гали премиясенә чыгарылды. Һәр өлкәдә берәр кеше өчен тавыш бирүегезне сорыйбыз. Премия лауретлары 7 гыйнварьда билгеле булачак.

В Ульяновске День дарения прошел уже в шестой раз. Городские библиотеки смогли пополнить свои книжные фонды с помощью неравнодушных жителей. Желающих помочь оказалось не так уж мало. Начиная от мэра Александра Пинкова, депутатов Ульяновской Городской Думы, представителей бизнеса и заканчивая обычными горожанами.
Библиотеки есть практически в каждом избирательном округе, поэтому депутаты городского парламента приняли активное участие в такой важной акции, как День дарения, помня, что лучший подарок – это книга. В 17-й библиотеке к этому дню готовились серьезно. Постоянные читатели репетировали концертные номера, а сотрудники библиотеки накрывали столы для чаепития. Может быть, поэтому День дарения здесь прошел очень тепло.
Айрат Исламович Ибрагимов уже более чем полвека является читателем этой библиотеки. Книга в его
жизни имеет огромное значение, и сам он тоже выпустил книгу. А недавно Айрату Исламовичу исполнилось 75 лет. На Дне дарения его и других читателей-юбиляров поздравил депутат Ульяновской Городской Думы Игорь Любченков (депутатская группа «Единая Россия»). Собравшиеся не ожидали такого внимания и признавались, что им приятно получить подарки из рук народного избранника. Кроме того, Игорь Любченков передал несколько десятков различных книг в дар библиотеке №17.

Мусульмане г.Ульяновска и области обеспокоены судьбой исторических памятников мусульманской архитектуры – комплекса зданий исторической мечети 1850-1870 годов постройки, расположенного по улице Федерации, 35-37.
Вынуждены обратиться к вам за содействием в передаче этих зданий мусульманам в лице Центрального Духовного Управления мусульман Ульяновской области.
Наше обращение по этому вопросу к бывшему главе администрации Ульяновской области не нашло своего законного разрешения.
Дело в том, что, согласно распоряжению Президента РФ от 23.04.1993 г. № 281 РП и Постановлению Правительства РФ от 06.05.1994 г. № 466, а также распоряжению главы администрации Ульяновской области от 27.09.1993 г. № 949-Р, вышеуказанные культовые сооружения и здания должны были быть переданы мусульманской религиозной организации по принадлежности.
Однако, в нарушение указанных распоряжений, до сегодняшнего времени в самом здании исторической мечети располагается пекарня. От постоянной вибрации работающих агрегатов здание мечети разрушается.
Другое здание из этого комплекса является бесхозным, пустует, подвергается значительным разрушениям и без значительных капитальных вложений к эксплуатации непригодно.
Дворовые постройки исторической мечети находятся во владении АО “Темп”, которое также отказывается освободить их.
В расположенном здесь же двухэтажном деревянном здании – дом № 35 – размещается Ульяновское областное отделение Исламского культурного центра России. Это здание также долго пустовало, разрушалось. Ульяновское областное отделение Исламского культурного центра его отремонтировало и в настоящее время использует на правах аренды.
К сожалению, председатель РДУМ Ульяновской области г-н Сулейманов С.Ю. предпринимает все попытки выселить их из этого здания, а само здание продать, что совершенно недопустимо.
Это здание, по существу, построено на деньги (пожертвования) прихожан Центральной мечети и благотворительную помощь. Прихожане Центральной мечети намерены его отремонтировать и эксплуатировать по своему усмотрению.
В одном из зданий могли бы разместить татарскую областную организацию “Туган-Тел”, которая не имеет пристанища.
Уважаемый
Владимир Анатольевич!
Убедительно просим вас решить вопрос о передаче вышеперечисленных зданий и прилегающих к ним территорий Центральному Духовному Управлению мусульман Ульяновской области, так как мы обеспокоены их нынешним состоянием и готовы восстановить и содержать их в надлежащем виде.
(Обращение печатается с сокращением).
С уважением и надеждой на положительное решение данного вопроса, мусульмане г.Ульяновска и Ульяновской области

Имя народа – не пустой звук
«…потомки этих булгар, составляющих значительную часть населения Среднего Поволжья, по иронии судьбы называются именем «татары», а их язык – татарским. Хотя это не больше, чем камуфляж».
Лев Гумилев
Шевкид Медихатович Богданов (Шаукат Булгари) – первый житель Ульяновской области, которому удалось официально записать в пятую графу своего тогда еще серпасто-молоткастого паспорта вместо обычного «татарин» другое, подлинное название своего народа – «булгар». Шевкид Богданов стал основателем ульяновской просветительской общественной организации «Булгарское возрождение». А недавно состоялась презентация сборника статей «Булгарская цивилизация – наше наследие» (см. ДЗ №13 за 12.04.06), составителем и редактором которого был Шевкид Богданов. Что означает для народа его имя? Почему некоторые его представители готовы посвятить жизнь возвращению древнего названия? Сегодня Шевкид Богданов (Шаукат Булгари) – у нас в гостях
- Шевкид Медихатович, неужели название для народа так важно? Говорят: «Хоть горшком назови, только в печку не ставь». Раз уж такое название – «татары», – исторически утвердилось за вашим народом, зачем бороться за право называться «булгарами»? Есть ли в этом смысл?
- Какие же мы татары, если у нас с монголами (с которыми в действительности связан этот этноним) нет ничего общего ни в антропологическом, ни в языковом, ни в культурном смысле? И вовсе не «исторически» это утвердилось. Иван Грозный, завоевав Казань, принял на себя титул государя булгарского, а не «татарского». И в старинной энциклопедии Брокгауза и Ефрона говорится, что термин «татары» – историческое недоразумение. Это прямо или косвенно подтверждают все русские историки, начиная от Татищева с Карамзиным. Многие поколения до 1917 года, и даже – после, не называли себя татарами. «Булгары» или «мусульмане», – так говорили они о себе.
Имя – это не пустое сотрясение воздуха. Как не вспомнить здесь слова идеолога фашизма Геббельса, который изрек, что, если у народа отнять историю, то он превращается в стадо баранов. А Александр Пушкин говорил, что неуважение к предкам есть признак дикости и безнравственности. Мы наследники великой и древней культуры. Первый в Европе университет был открыт здесь, на территории Волжской Булгарии, еще в 1080 году, и сюда приезжали учиться из других мусульманских стран! Астроном Сейфи Сараи аль-Булгари за полтора столетия до Коперника заявил, что Земля вращается вокруг Солнца, а не наоборот. Ученые, поэты, теологи, философы… Отрекаясь от имени, мы отрекаемся и от этого богатейшего наследия. В XIII веке государство волжских булгар, как и Русь, подверглось набегу монголо-татар. Наших предков постигло одно и то же несчастье.
«Татары» – собирательный термин. Так было принято называть все тюркские народы, пришедшие сюда вместе с монголами. И те, которые позже подпали под их власть. А спустя века понятие стало еще более расплывчатым. Если вспомните «Кавказский пленник» Льва Толстого, то у него и на Кавказе – «татары».
- Лесков в «Очарованном страннике» под «татарами» описывает, кажется, казахов. «Татары» у него кочуют по степи и живут в юртах…
- Все правильно. Только другие народы сумели вернуть себе исторические названия. И казахи, и лезгины, и авары. Уже в новейшее время к названию «Якутия» добавилось «Саха», рядом с названием «Северная Осетия» стали писать: «Алания». А нашу территорию как после 1917 года назвали «Татарской АССР», так мы с этим именем и живем. Возможно, это было сделано из соображений борьбы с религией…
- И в этом, кажется, Советская власть преуспела. Даже традиционные мусульманские имена охотно стали заменяться именами (даже фамилиями) героев Французской революции (Марат, Жан, Марсель), римских богов (Марс, Венера), просто западноевропейскими именами (Альберт, Эдуард)…
- Ну, это из той же серии, что и Вилор, Сталина, Трактор или… Даздраперма.
- Не могу обойти стороной и такой вопрос. Рост национального самосознания – это хорошо. Но не порождает ли это экстремизм, межнациональную рознь?
- Все как раз наоборот. Название «татары» как раз и содержит в себе агрессию, экстремизм. Многие с гордостью (и совершенно необоснованно) заявляют: «Мы
русских 300 лет… топтали!». (Я несколько смягчил выражение). Или: «Эляр тарсанар татарлар сундыкен!» Вы поняли? (Я не понял – А.Ю.) «Пускай знают, кто такие татары!» А когда наши паломники отправляются в Мекку, им даже священнослужители советуют не называть себя татарами, лучше – «русскими мусульманами». Иначе – отношение соответствующее. «Татары» для арабов и других мусульман – это разрушители, исчадия ада, враги ислама, библейские народы «гога и магога», предвестники конца света… Называясь «татарами», люди ошибочно считают себя наследниками завоевателей – татаро-монголов. На самом деле мы – потомки мирной (и высокой) цивилизации, не воевавшей с Русью, а в целом благополучно с ней соседствовавшей, торговавшей…
- В городе Булгаре, столице страны, был целый русский квартал.
- И не только русский. Был армянский квартал. Армянский камень и положил начало моим историческим изысканиям. Когда впервые я попал в село Болгары (место, где была столица страны, город Булгар), это было в 1967 году, я обратил внимание на камень в основании Богоявленской церкви, исписанный по-армянски. Сфотографировал, отправил фото в Ереван, в Академию Наук. Оттуда ответили, что это надгробный камень с могилы армянского купца.
- Разговор о Волжской Болгарии (Булгарии) заставляет вспомнить и о другой Болгарии, дунайской. Поддерживает ли ваша общественная организация отношения с представителями этой страны?
- Конечно! Дунайских болгар мы считаем кровными братьями. Когда-то единый с нами народ, обосновавшись на Балканском полуострове, перенял славянские язык и обычаи, принял христианство, но сохранил свое имя. В Болгарии живо интересуются нашим историческим и культурным наследием, поддерживают отношения с общественным движением «Туган Тел» («Родная речь»). В Софии издаются книги, исследования по истории Волжской Булгарии. И вот уж в Болгарии дунайской нас точно не принимают за татар! Культурная общественность страны считает необходимым наладить культурные связи с Поволжьем. Многие болгары желали бы посетить наши места, посмотреть на остатки булгарских городищ, которых много и в Ульяновской, и в Самарской областях, и в Татарстане. Мы уже начали работать в этом направлении с «Симвес-туром», а археолог Юрий Семыкин сейчас как раз занят разработкой маршрутов.
- Каким вам видится будущее вашей организации?
- Когда люди осознают важность возвращения себе подлинного исторического имени, когда название «Булгария» появится сначала хотя бы рядом со словом «Татарстан» (Как «Саха – Якутия»), а затем и вытеснит его, тогда можно будет и распустить нашу общественную организацию. Все-таки имя народа – это не пустой звук. В имени – все его прошлое. А без прошлого нет будущего.

Записал Алексей Юхтанов

В Центре развития национальных культур Ульяновска прошел литературно-музыкальный вечер под названием «Пушкин – Тукай, Болдино – Кырлай».
Организованный творческим коллективом татарского культурного центра, вечер был посвящен 121-летию со дня рождения Габдуллы Тукая, в нем приняли участие преподаватели татарского языка из школ районов области, школьники и активисты национального движения.
Директор татарского культурного центра Гульсина Герасимова ознакомила собравшихся с жизненной и творческой биографией поэта, заметив при этом, что в духовном наследии, в творчестве Тукая очень много схожего с великим русским поэтом Александром Пушкиным.
Стихи Тукая разных лет прочла Розалия Матросова, затем она поделилась своими впечатлениями от посещения музея Г.Тукая в селе Тукай-Кырлай в Татарстане. А учащиеся татарских классов школы №28 Ульяновска представили литературно-музыкальную композицию. Солистки народного ансамбля «Сембер» Гульфия и Гульсина Шарюковы исполнили на празднике поэзии Тукая популярные эстрадные песни.
Мероприятие завершилось исполнением татарского национального гимна «Туган тел».